Η χλωρίδα του Πηλίου

Για τον πεζοπόρο, ωστόσο, η εκρηκτική Άνοιξη του Πηλίου χαρίζει μια μοναδική ευκαιρία γνωριμίας με τα φυτά της μεσογειακής ζώνης. Τα φρυγανικά οικοσυστήματα και οι εκτεταμένοι θαμνώνες κρύβουν μια εντυπωσιακή ποικιλία από ορχιδέες, ενώ στους μικρούς βραχώνες του Νοτίου Πηλίου θα βρούμε πολλά βολβώδη είδη.

Το Φθινόπωρο είναι συνήθως ήπιο και δίνει την ευκαιρία στα κίτρινα κρινάκια να στολίσουν τα δρομάκια και τα παλιά κτήματα. Στα λιβάδια και τους βραχώνες, το φθινόπωρο μοιάζει με μια δεύτερη Άνοιξη, καθώς ξεδιπλώνει τα κυκλάμινα (Cyclamen graecum) και τους φθινοπωρινούς κρόκους και κολχικά, όπως το εντυπωσιακό Colchicum bivonae.

Όσον αφορά στα είδη περιορισμένης γεωγραφικά εξάπλωσης ή αλλιώς ενδημικά είδη, το Πήλιο φιλοξενεί ένα τοπικό ενδημικό υποείδος, την Soldanella chrysosticta subsp. pelia, ένα φυτό ακριβοθώρητο και σπάνιο, με όμορφα μωβ άνθη που εμφανίζεται κοντά σε μόνιμα υγρές θέσεις σε σκιερά δάση οξιάς. Επιπλέον, στο Πήλιο από τα στοιχεία που είναι γνωστά µέχρι σήµερα, υπάρχουν 23 Ελληνικά ενδηµικά, 26 Βαλκανικά ενδηµικά και 29 υποβαλκανικά ενδηµικά, δηλαδή είδη και υποείδη που εμφανίζονται στα Βαλκάνια και σε μία ακόμη γειτονική περιοχή.

Ελληνικά ενδημικά είδη της χλωρίδας του Πηλίου

Στον παρακάτω πίνακα παρατίθενται τα Ελληνικά ενδημικά είδη και υποείδη που αναφέρονται από το Πήλιο.

Malcolmia graeca

Ένα μικρό φυτό, που το ξεχωρίζουμε ανάμεσα στα ασβεστολιθικά βράχια χάρις στο ελκυστικό βιολετί χρώμα του. Είναι από τα πρώιμα ανοιξιάτικα φυτά: στο Νότιο Πήλιο τα πρώτα φυτά ανθίζουν στα τέλη Μάρτη. Το φυτό δεν ξεπερνά τα 10 εκατοστά. Το υποείδος Malcolmia graeca ssp. hyrdaea είναι ελληνικό ενδημικό είδος.

Cerastium candidissimum

Επίσημα λέγεται Κεράστιο το πάλλευκο. Το αγγλικό κοινό όνομά του είναι “Greek Snow-in-summer”, που σημαίνει το “ελληνικό καλοκαιριάτικο χιόνι” και αναφέρεται στην εντύπωση χιονιού που δημιουργεί όταν το βλέπουμε από μακριά να σχηματίζει ένα λευκό μαξιλάρι γύρω από τους βράχους. Είναι τυπικό φυτό των ελληνικών βουνών. Κάθε φυτό έχει ισχυρό και βαθύ ριζικό σύστημα και αναπτύσσει μια μεγάλη ομάδα βλαστών, πάνω στους οποίους ανθίζει ένα κατάλευκο άνθος. Το βρίσκουμε σε πετρώδεις πλαγιές, από ξέφωτα της μέσης ζώνης μέχρι τα υποαλπικά λιβάδια, σε υψόμετρα από 600 έως 2300 μ.

Euphorbia deflexa

Μια γαλατσίδα με χαμηλή θαμνώδη μορφή, που μπορεί να ποικίλει σημαντικά ως προς μέγεθος. Έχει λείους βλαστούς και φύλλα, που μπορεί αν εμφανίζονται ως έρποντες ή πιο όρθιοι. Το ανθικό σύμπλεγμα (κυάθιο) που εμφανίζεται στην κορυφή των βλαστών έχει 2 ρομβοειδή βράκτια στη βάση του, που το περικλείουν. Πρόκειται για ενδημικό είδος της Ελλάδας, αρκετά διαδεδομένο, που εξαπλώνεται μεγάλο υψομετρικό εύρος. Θα την δούμε να αναπτύσσεται σε πετρώδεις θέσεις, τόσο σε λιβάδια, αλλά και σε περιοχές με αραιή βλάστηση.

Γλυκαγκαθιά (Berberis cretica)

Γνωστή και ως λουτσιά ή γλυκαγκαθιά, η Berberis cretica είναι ένας έντονα αγκαθωτός χαμηλός πολύκλαδος θάμνος. Εμφανίζεται σε υψόμετρα άνω των 1000 μ., φθάνοντας αρκετές φορές μέχρι τα 1800 μ., μέσα σε δάση ή σε ανοιχτές θέσεις της “αλπικής” ζώνης. Η εξάπλωσή της είναι σχετικά μικρή, περιλαμβάνοντας το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδας, την Κύπρο και την Δυτική και Νότια Ανατολία. Ο καρπός της χρησιμοποιείται για την παρασκευή μαρμελάδων, ενώ κατά το παρελθόν, η ρίζα της χρησίμευε για την παρασκευή βαφής για υφάσματα.

Nigella arvensis

Μία χαμηλή ετήσια πόα, με αρκετά εντυπωσιακό ανθικό σχηματισμό: τον ρόλο των πετάλων έχουν τα 5 διαφοροποιημένα ασπρο-πράσινα σέπαλα, με πεπλατυσμένο κυρίως τμήμα που στενεύει στα άκρα, ενώ στο μέσο του άνθους συνωστίζονται οι πολυάριθμοι στήμονες που περικλείονται από τα συρρικνωμένα κυρτά πέταλα. Σε συνδυασμό με τα βαθιά πολυσχιδή φύλλα με τα πολύ στενά έως γραμμοειδή τμήματα, η όψη του φυτού είναι απαραγνώριστη. Το υποείδος Nigella arvensis ssp. aristata είναι ενδημικό της Ελλάδας.

Pterocephalus perennis

Ένας χαμηλού ύψους πολυετής θάμνος με έρποντες βλαστούς και φύλλωμα που σχηματίζουν τάπητα. Την περίοδο της άνθισης, εμφανίζει μία χαρακτηριστική εικόνα που θα συναντήσουμε σε αρκετές ορεινές διαδρομές: οι ιώδεις πυκνές ταξιανθίες αναπτύσσονται σαν μικρά διάσπαρτα κεφάλια πάνω στην επιφάνεια του θάμνου.

Όταν πέφτουν τα πέταλα, τα κεφάλια περικλείονται από τους μακριούς χνουδωτούς κάλυκες που θυμίζουν φτερά, μία εικόνα που πιθανότατα ενέπνευσε τους βοτανικούς για να ονομάσουν το γένος. Στο Πήλιο συναντάμε το ελληνικό ενδημικό υποείδος ssp. perennis.

Αρωματικά και φαρμακευτικά φυτά του Πηλίου

Λυχναράκι (Ballota acetabulosa)

Το Λυχναράκι (Ballota acetabulosa) είναι πολύ διαδεδομένο στο Λυκαβηττό, κυρίως κοντά σε βράχια, και στεγνά εδάφη. Οφείλει το λαϊκό όνομά του στο ότι στα χωριά, οι κάλυκές του, οι οποίοι σχηματίζονται από τα σέπαλα, το πράσινο μέρος του λουλουδιού, μετά την απάνθιση, μαζεύονταν, ξηραίνονταν και τα χρησιμοποιούνταν ως φυτιλάκια στα λυχνάρια και καντήλια.
Τα μέρη του φυτού έχουν αντιφλεγμονώδεις, αντιαλλεργικές και αντιμικροβιακές ιδιότητες, ενώ εκχυλίσματα χρησιμοποιούνται για την επούλωση πληγών και δερματιές παθήσεις, όπως ο έρπης. Συστατικά του βρίσκουν ευρεία εφαρμογή στην Ομοιοπαθητική.

Ζοχός (Sonchus oleraceus)

Ο ζοχός (Sonchus oleraceus) είναι μεγάλο φυτό με έναν κεντρικό βλαστό, από τον οποίο αποκλίνουν κλαδίσκοι με πλατιά οδοντωτά φύλλα. Ο βλαστός περιέχει έναν οπό σαν γάλα (γι’ αυτό και σε κάποιες περιοχές ο ζοχός είναι γνωστός ως γαλατσίδα, δεν πρέπει ωστόσο να συγχέεται με τις τυπικές γαλατσίδες του γένους Euphorbia). Τον βρίσκουμε σε μεγάλους αριθμούς σε παλιά χωράφια, πετρότοπους, μάντρες και βραχώδη κράσπεδα. Τα μικρά κίτρινα άνθη σχηματίζουν κεφάλια που περιβάλλονται από επιμήκη βράκτια.

Ο ζοχός είναι από τα πιο γνωστά εδώδιμα φυτά. Τα ζοχιά, όπως λέγονται τα φύλλα με τους νεαρούς, τρυφερούς, βλαστούς, είναι βασικό συστατικό σε παραδοσιακές πίτες και σαλάτες. Πιστεύεται ότι ο ζωμός του ζοχού, αρτυμένος με λεμόνι, κάνει γενικώς καλό στον ανθρώπινο οργανισμό.

Το φυτό χρησιμοποείται στην διατροφή και την λαϊκή ιατρική από την αρχαιότητα χάρη στις αντισηπτικές, αντιφλεγμονώδεις και αντιμικροβιακές ιδιότητές του, ενώ θεωρείται ότι έχει και εμμηναγωγή δράση.

Βαλσαμόχορτο (Hypericum perforatum)

Το Hypericum perforatum φυτρώνει σε πετροπλαγιές, φρύγανα και παλιά χωράφια, σε όλη σχεδόν την Ελλάδα. Είναι ένα από τα πιο σημαντικά “όπλα” της λαϊκής ιατρικής και δεν λέγεται τυχαία “βάλσαμο” ή “βαλσαμόχορτο”. Ο Γαληνός και ο Διοσκουρίδης το αναφέρουν ως διουρητικό, εμμηναγωγό και αιμοστατικό, ενώ σε όλη την αρχαιότητα χρησιμοποιείτο ως επουλωτικό στις πληγές από τα σπαθιά – εξ ου κι η ονομασία του “σπαθόχορτο”. Στη σύγχρονη ιατρική χρησιμοποιείται κυρίως ως βοηθητικό για την ήπια και μέτρια κατάθλιψη και κατά της αϋπνίας. H πιο σημαντική δραστική ουσία του βαλσαμόχορτου είναι η υπερικίνη, η οποία βρίσκεται σε ολόκληρο το φυτό και με κατάλληλη κατεργασία δίνει το βαλσαμέλαιο.

Μολόχα (Malva sylvestris)

Η μολόχα είναι ένα από τα κοινότερα και πιο αναγνωρίσιμα είδη της ελληνικής χλωρίδας. Είναι ένα ποώδες είδος που συχνά ωστόσο φτάνει σε ύψος έως και πάνω από 1 μ. Έχει σχετικά μεγάλα άνθη που τραβούν την προσοχή με τις εναλλαγές χρωματικών τόνων ανάμεσα σε ροζ και μωβ και αναπτύσσονται κατά μήκος του στιβαρού βλαστού. Θα το δούμε να αναπτύσσεται σε μεγάλη ποικιλία βιοτόπων, πολύ συχνά σε ημι-φυσικούς βιοτόπους, όπως κοντά σε κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις, σε περιθώρια δρόμων και χέρσους αγρούς. Είναι αξιόλογο μελισσοκομικό φυτό. Έχει υπάρξει ένα εξαιρετικά ωφέλιμο φυτό, με πολλαπλές χρήσεις από την αρχαιότητα, τόσο ως βρώσιμο λαχανικό, αλλά βασικά ως φαρμακευτικό, κυρίως για εξωτερική εφαρμογή στο δέρμα ως καταπραϋντικό σε τσιμπήματα εντόμων και ερεθισμούς (π.χ. από τσουκνίδες). Εκτός από τις δερματικές εφαρμογές, χρησιμοποιείται επίσης για προβλήματα του στομάχου, εσωτερικές μολύνσεις, κατά του βήχα και ως διουρητικό.

Ορχιδέες του Πηλίου

Πέραν των πιο πάνω κοινών ή τοπικών ειδών, μια ομάδα φυτών που προσελκύει το ενδιαφέρον τόσο των φυσιολατρών, όσο και των βοτανικών, είναι οι ορχιδέες. Η ξεχωριστή δομή του φυτού, με την εντυπωσιακή ταξιανθία που λάμπει μέσα στο τοπίο, καθώς και το ιδιόμορφο άνθος, σχεδόν προκαλούν την προσοχή του πεζοπόρου. Θα συναντήσουμε τον μεγαλύτερο πλούτο σε είδη, αλλά και σε πληθυσμούς, στη ζώνη του θαμνώνα και των φρυγάνων, από το ύψος της θάλασσας έως και τις παρυφές του ορεινού δάσους. Φτωχότεροι σε ποικιλία ορχιδεών είναι οι δασικοί οικότοποι του Πηλίου, όπου θα βρούμε είδη που προτιμούν ή είναι ανεκτικά στη σκιά των μεγάλων φυλλοβόλων.

Orchis italica

Η Orchis italica είναι μια μεσογειακή ορχιδέα, αρκετά συχνή μέσα στη ζώνη εξάπλωσής της. Η συμπαγής ταξιανθία φέρει πολλά άνθη που μοιάζουν με άνθρωπο με ουρά ή υπερφυσικό φαλλό (στην αρχαιότητα το φυτό ονομαζόταν “Σατύριον” λόγω της ομοιότητας με τους Σάτυρους, τους μονίμως εν στύσει συνοδούς του Διονύσου). Το χρώμα των ανθέων ποικίλει από ζωηρό ρόζ έως σχεδόν λευκό.

Ophrys reinholdii

Μια πολύ όμορφη ορχιδέα, με χαρακτηριστικό γραφισμό στο θυρεό, έντονη τριχοφυΐα και λαμπερά χρώματα. Είναι είδος με ευρεία εξάπλωση σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα, τα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου. Αν και μπορεί να είναι τοπικά άφθονη, όπως στη Λέσβο, τη Χίο και τη Ρόδο, συνήθως έχει περιορισμένη χωρικά παρουσία, στις άκρες του θαμνώνα και στα φρύγανα, πιο συχνά σε πετρώδεις θέσεις – ακόμα και σε άκρες δρόμων – παρά σε ξέφωτα δασών.
Στο όνομα του είδους τιμάται ο Karl Heinrich Theodor Reinhold, Γερμανός φυσικός και εθνογράφος που εργάστηκε ως γιατρός στο ελληνικό ναυτικό στην περίοδο της Βαυαροκρατίας.

Ophrys ferrum-equinum

Στιβαρή ορχιδέα, με εξάπλωση στην Ελλάδα και Ανατολία. Είναι πιο συνηθισμένη στις Κυκλάδες και στα βουνά της Αττικής από ότι στο Πήλιο. Γεωγραφικά είναι από τις πιο διαδεδομένες ορχιδέες στα ημιορεινά πετρολίβαδα και τα ορεινά λιβάδια.Η κίτρινη παπαρούνα (Glaucium flavum), είναι ένα στενά συγγενικά είδος της παπαρούνας. Ο τυπικός της βιότοπος είναι οι παραλιακές θέσεις, αλλά μπορεί να αποικίσει διαταραγμένες θέσεις, οπως χέρσοι αγροί και πρανή δρόμων, σε υψόμετρο έως 800 μ. Όλα τα τμήματα του φυτού είναι τοξικά εάν καταναλωθούν.

 Φυτά της ακτογραμμής του Πηλίου

Το Πήλιο χαρακτηρίζεται από την ατελείωτη ακτογραμμή μιας ήδη μακρύτατης χερσονήσου, η οποία επιμηκύνεται περαιτέρω με τις εξαιρετικά δαντελωτές ακτές και την τραχιά κατάληξη των βραχωδών πλαγιών. Η παράκτια αυτή ζώνη είναι σε μεγάλο μέρος απρόσιτη και δεν έχει επηρεαστεί από ανθρωπογενείς παράγοντες, ενώ ακόμα και οι παραλίες διατηρούν έναν υψηλό βαθμό φυσικότητας. Η ζώνη αυτή φιλοξενεί πολλά φυτικά είδη, προσαρμοσμένα στην αλατότητα των εδαφών ή στον συνεχή ψεκασμό από το θαλασσόνερο.

Κίτρινη παπαρούνα (Glaucium flavum)

Η κίτρινη παπαρούνα (Glaucium flavum), είναι ένα στενά συγγενικά είδος της παπαρούνας. Ο τυπικός της βιότοπος είναι οι παραλιακές θέσεις, αλλά μπορεί να αποικίσει διαταραγμένες θέσεις, οπως χέρσοι αγροί και πρανή δρόμων, σε υψόμετρο έως 800 μ. Όλα τα τμήματα του φυτού είναι τοξικά εάν καταναλωθούν.

Θαλασσόβρουβα (Cakile maritima)

Γνωστή και ως θαλασσόβρουβα, λόγω της συγγενικής της σχέσης με τη γνωστή βρούβα, η Cakile maritima εξαπλώνεται σε παραλιακές θέσεις σε ολόκληρη της Μεσόγειο. Στην Ελλάδα είναι πολύ κοινή σε παραλίες με άμμο ή χαλίκια. Είναι μονοετής και οι πληθυσμοί της μπορεί να μεταβάλλονται σε πυκνότητα ή και να εξαφανίζονται τελείως από μια περιοχή από χρονιά σε χρονιά, ανάλογα με τις συνθήκες που θα επικρατήσουν κατά τη μεταφορά, απόθεση και φύτρωση των σπερμάτων.

Επιγενή φυτικά είδη του Πηλίου

Στη μακραίωνη ιστορική του πορεία, ο άνθρωπος επέδρασε στην εξάπλωση πολλών φυτικών ειδών, άλλοτε εσκεμμένα και άλλοτε ακούσια. Η πρώτη περίπτωση αφορά είδη που χρησιμοποιήθηκαν ως είδη διατροφής, για την παραγωγή κλωστικών ινών, είδη με φαρμακευτική, αρωματική ή καλλωπιστική αξία, για να αναφέρουμε μόνο λίγες από τις χρήσεις που έχουν τα φυτά. Στη δεύτερη περίπτωση ανήκουν φυτικά είδη, τα οποία επεκτάθηκαν χωρίς τη θέληση του ανθρώπου, όπως για παράδειγμα τα είδη-ζιζάνια που εισήχθηκαν τυχαία ως μικροσκοπικοί σπόροι μαζί με τρόφιμα ή μέσα σε άλλες συσκευασίες και εποίκισαν νέες περιοχές. Σε πολλές περιπτώσεις, τόσο τα πρώτα όσο και τα δεύτερα, όπου βρήκαν πρόσφορες περιβαλλοντικές συνθήκες, εγκαταστάθηκαν παράγοντας βιώσιμους πληθυσμούς και αποτελώντας πλέον κομμάτι της φυσιογνωμίας των νέων τους τόπων.

Φραγκοσυκιά (Opuntia ficus-indica)

Η φραγκοσυκιά (Opuntia ficus-indica) είναι ένας χαμηλός, πολύβλαστος κάκτος με φύλλα που έχουν μετατραπεί σε αγκάθια και σαρκώδεις, πράσινους βλαστούς που έχουν αναλάβει το ρόλο της φωτοσύνθεσης. Πάνω στους βλαστούς εκπτύσσονται πολυάριθμα κίτρινα άνθη, τα οποία εξελίσσονται στα νόστιμα φραγκόσυκα.Γνωστή και ως θαλασσόβρουβα, λόγω της συγγενικής της σχέσης με τη γνωστή βρούβα, η Cakile maritima εξαπλώνεται σε παραλιακές θέσεις σε ολόκληρη της Μεσόγειο. Στην Ελλάδα είναι πολύ κοινή σε παραλίες με άμμο ή χαλίκια. Είναι μονοετής και οι πληθυσμοί της μπορεί να μεταβάλλονται σε πυκνότητα ή και να εξαφανίζονται τελείως από μια περιοχή από χρονιά σε χρονιά, ανάλογα με τις συνθήκες που θα επικρατήσουν κατά τη μεταφορά, απόθεση και φύτρωση των σπερμάτων.

Μαυροστάφυλο (Phytolacca americana)

Το μαυροστάφυλο, όπως μεταφράστηκε στα ελληνικά το αμερικανικής προέλευσης είδος Phytolacca americana, είναι ένα ψηλό πολυετές ποώδες φυτό. Ο κατακόκκινος βλαστός του, μπορεί να φτάσει σε ύψος τα 3 μ. Παράγει μεγάλες βοτρυοειδείς ταξιανθίες με πολυάριθμα ποδισκοφόρα λευκά άνθη, τα οποία εξελίσσονται σε σκουρόχρωμες σαρκώδεις ράγες. Οι καρποί είναι τοξικοί για τον άνθρωπο, αλλά φαίνεται να μην επηρεάζουν πολλά είδη πουλιών, τα οποία είναι υπεύθυνα για τη διασπορά τους. Στην Ελλάδα εμφανίζεται σε όλα τα γεωγραφικά διαμερίσματα μέσα σε ρεματιές, ξέφωτα δασών, ακαλλιέργητους αγρούς και άλλες θέσεις που έχουν επηρεαστεί από την ανθρώπινη δραστηριότητα, σε υψόμετρα μέχρι 500 μ.